Saygıdeğer Hemşehrilerim;

Hemen her hafta birbirine çok benzer konularda sorularınızı almaktayım. Soruların her birine yanıt vermek; kısa aralıklarla aynı konulardan bahsetmek ve bir anlamda bana göre kendimi tekrar etmem anlamına gelecek. Bu nedenle bu hafta soru yanıtlamayı bir kenara bırakıp; mevzuatımıza yeni giren bir durumdan bahsetmek istiyorum sizlere.

1 Temmuz tarihinde Yeni Borçlar Kanunu’muz yürürlüğe girdi. Bu kanun, eskisi ile kıyaslanınca özellikle de genel hükümler dikkate alındığında; devrim niteliğinde olmayan bir kanun. Çünkü yeni kanunda da genel hükümler kısmında pek büyük değişiklikler olmadı. Asıl değişiklikler sözleşme tiplerini düzenleyen özel hükümlerde yapılmıştı. Ancak bu genel hükümler arasında yepyeni bir kavram ve buna bağlı düzenleme vardı ki; gerçekten de bu hüküm bence devrim niteliğindedir. İşte diledim ki; bu hafta size bu hükümden bahsedeyim.

Konumuz Genel işlem Koşulu.

Söz gelimi bir kredi kartı alacaksın. Yada evine telefon bağlatacak; veya ne bileyim belki bir gsm yada elektrik hizmeti alacaksın. Bu mal veya hizmetler için ilgili kuruluşa gittiğinde; hemen önüne bir sözleşme koyarlar. Sen de bunu okumadan imzalarsın. Hukuken hakkın olmasına karşın; sözleşmenin bir örneğini bile almazsın. Hatta ileride bu kuruluşla bir sorun yaşaman halinde bu sözleşmelerin elinde olmaması da biz hukuku uygulayıcıya başvurduğunda büyük sorun olur.

Peki ben önüne bir sözleşme koysam ve imzalamanı istesem; okumadan imzalar mısın? Elbette ki hayır! E peki neden böyle büyük kuruluşlarla sözleşme yaparken; okuma gereği bile duymuyorsun? Çok güvendiğinden mi? Hayır! Başkaca çaren olmadığını düşünürsün. Gerçekten de başka çare de yoktur keza. Çünkü elektrik hizmeti veren muadili bir kuruluş yoktur. Yada hangi bankaya gitsen kredi kartı almak istediğinde benzer bir sözleşme ile karşılaşacaksındır. Bunu bildiğinden; okumadan imzalarsın.

Peki bir soru daha. Mesela ben sana evimi kiralıyorum. Seninle bir kira sözleşmesi yapıyoruz. Ben bu sözlşemeye bir made eklemek istiyorum. Bu madde de şöyle olacak; “işbu sözleşmenin kiralayan sıfatı ile tarafı olan Yeliz, sonradan sözleşmede dilediği değişikliği yapma hakkına sahiptir. Yapacak olduğu değişiklikleri kiracıya bildirme yükümlülüğü de yoktur.” sen bu maddenin sözleşmemize eklenmesine müsaade eder misin? Hayır! Peki neden? E böyle bir maddeyi kabul edecek olursan; kira bedeli mesela 500-TL iken 3 ay sonra ben bunu 800-TL yapabilirim de ondan.

Peki bugüne dek hemen tüm büyük kurum ve kuruluşlarla yaptığın sözleşmede böyle bir hüküm olduğunun farkında mısın? Büyük ihtimalle değilsin. Ama o kredi kartı borçlarını öde öde bir türlü bitiremiyorsun. Ama az biraz elektrik vesair faturanı geciktirsen; neredeyse fatura bedeli kadar gecikme faiz veya zammı ödüyorsun. Neden? İşte bu ve bunun gibi senin menfaatlerin gözetilmeden yapılan sözleşmeler nedeniyle. Çünkü tüm güçlü kuruluşlar; bu gücü ve vatandaşın el mahkum olma durumunu kendi lehlerine kullanıyorlar.

Şimdi ise yeni bir çağ başlıyor. Çünkü aşağıda ayrıntıları ile ele aldığım üzere artık Genel işlem Koşulları mevzuatımızdaki yerini aldı. Ve bu düzenleme uyarınca; böylesi güçsüz taraf olduğun sözleşmelerde hukuk seni senin yerine koruyor. Peki nedir bu genel işlem koşulları?

Genel işlem koşulları, bir sözleşme yapılırken düzenleyenin, ileride çok sayıdaki benzer sözleşmede kullanmak amacıyla, önceden, tek başına hazırlayarak karşı tarafa sunduğu sözleşme hükümleridir.

Özellikle sigorta ve finans kurumları, müşterileri ile sözleşme yapılmasından önce soyut ve tek yanlı sözleşme metinleri hazırlamaktadırlar. Bu metinler uzman kişilerce hazırlanmakta ve kurumu kollamaktadır. Kurum ile sözleşme yapan vatandaş ise çoğu zaman bu sözleşme hükümlerini anlayıp, doğru bir şekilde tüm olasılıkları ile birlikte değerlendirebilecek donanıma sahip olmamaktadırlar. Ve kurum ile pazarlık gücüne de sahip olmadıklarından, elleri mahkûm bu sözleşmeleri kabul etmektedirler. Çünkü aksi halde kurumca verilen hizmeti alamamaları söz konusudur.

Yeni BK’da sıradan vatandaş ile tacirler arasında bir ayrım yapılmamış ve genel işlem koşulları ile karşılaşan herkesin kanundaki korumadan faydalanabileceği düzenlenmiştir.

BK’da genel işlem koşullarının sözleşmenin tümüne yaygın olması ile sadece bir bölümünde yada ekinde yer almasının sonucu değiştirmeyeceği; ve önceden hazırlanıp, sözleşilen kişiye dayatılan her türlü hükmün genel işlem koşulu sayılacağı kabul edilmiştir.

Bu tür sözleşmeleri hazırlayanlar; her bir kişi ile yaptıkları sözleşmeyi üzerlerinde ufak ve yapay değişiklikler yaparak, sanki bireysel bir sözleşmeymiş te genel işlem koşulu içermiyormuş gibi kabul ettiremesinler diye de bir düzenleme getirilmiştir. Buna göre kurumlarca yapılan sözleşmelerin her birinin birbiriyle özdeş olmaması, genel işlem koşulu olmaları gerçeğini değiştirmez.

Bu bağlamda, sözleşmenin özünü değiştirmemekle birlikte hükümlerin yerinin değiştirilmesi; anlam farklılığı yaratmayacak şekilde madde metinlerinde değişiklikler yapılması, sözleşmenin genel işlem koşulu içermesine engel olamayacaktır.

Genel işlem koşulu niteliğindeki sözleşmenin ekine yada sonuna; tüm maddelerin tek tek okunduğu, anlaşıldığı, karşılıklı tartışılıp mutabık kalınarak sözleşmenin imzalandığı şeklinde kayıt konulsa dahi; bu kayıtlar geçerli olmayacak ve sözleşme yine de genel işlem koşuluna ilişkin yaptırıma tabi olacaktır.

Bu tür sözleşmeyi hazırlayan bir kamu tüzel kişisi dahi olsa; durum değişmeyecektir.

Sözleşmelerde bulunan genel işlem koşulları, hiç yazılmamış sayılır.

Sözleşmeyi hazırlayan taraf, ancak ve ancak karşı tarafa bu koşulların varlığı hakkında açıkça bilgi verip, bu koşulların içeriğini öğrenme imkanı sağlamışsa ve buna rağmen karşı taraf sözleşmeyi kabul etmişse; bu hükümler geçerli sayılır.

Sözleşmenin niteliğine ve işin özelliğine yabancı hükümler istisnasız olarak yazılmamış sayılacaktır. Örneğin bankaların kredi sözleşmelerinde genelde diledikleri zaman kredi sözleşmesini tek taraflı olarak feshedebilecekleri yazılır. Yeni düzenlemeye göre bu hükümler asla geçerli hale getirilemeyecektir.

Sözleşmenin genel işlem koşulu olan hükümleri yazılmamış sayılacak ancak diğer hükümler geçerliliğini koruyacaktır.

Sözleşmeyi hazırlayan taraf; yazılmamış sayılacak hükümler olmasaydı; sözleşmeyi yapmayacak olduğunu ileri sürerek; sözleşmeyi iptal de edemeyecektir.

Genel işlem koşulu içeren bir sözleşmenin hükümleri açık ve anlaşılır değilse; yada birden fazla anlam içeriyorsa; sözleşmeyi hazırlayan tarafın aleyhine olan yorum kabul edilecektir.

Yapılan sözleşmede; sözleşmeyi hazırlayan tarafa, sözleşme hükümlerini tek taraflı olarak değiştirme yetkisi yada yeni bir düzenleme yapma olanağı tanıyan hükümler de yazılmamış sayılacaktır.

Sözleşme hükümlerinden, karşı tarafın durumunu dürüstlük kurallarına aykırı olarak ağırlaştıranlar da yazılmamış sayılacaktır.